Bir geminin tonajı ağırlık veya hacim ölçümü ile belirtilen kapasitesidir. Ölçü birimi ağırlık yönünden belirtilirse, İngiliz sistemine göre 1 ton = 2240 pound’dur. Hacim yönünden belirtilirse, ünite olan 1 ton 100 ft3 lük bir hacim tanımlar. Buna gayri safi ton da denir
Bir geminin taşıyacağı yükü, vereceği resimleri¹ , ödeyeceği vergiyi ve gereksinimi olan personel sayı ve niteliğini tayin etmek üzere bazıkapasite ölçümlerine ve bunların uluslararası kabul edilmiş resmi anlamlarına ihtiyaç vardır. İşte bu ölçümlerin genel ifadesi tonaj (tonage) terimi ile belirtilir ve çeşitli tonaj ölçüm ve terimi vardır.
Günümüze dek bir geminin hacmi Moorsom yönetimi ile ölçülmektedir. Buna göre 1 Register ton (veya kayıt tonu) 100 ft3 eşittir. bunu metrik sistemle ifade edersek 2.83 m3 hacim ifade eder. Register ton’u tespit etmek üzere geminin göz önüne alınacak bölümleri devletlerin kanunlarında bazen farklıolarak belirtilmiştir.
a) Gros tonaj (Gross tonnage): Bir geminin tüm kapalı yerlerinin hacminin, bazı istisnalar hariç olmak üzere kadem küp olarak toplamının 1OO’e bölünmesiyle elde edilen hacim ölçüsüdür. İstisna olarak tuvaletler, banyolar, döşek altları gibi yerleri gösterebiliriz. 8 Nisan 1966 tarihli 12260 sayılı resmi gazeteye göre Gros tonilato: (aa) Tonilato güvertesi altındaki hacmin, (bb ) Tonilato güvertesi üzerindeki güverteler arasındaki hacmin, (cc) Üst güvertede bulunan, yük veya malzeme koymaya, yolcu yahut mürettebatın yatmasına veya oturmasına elverişli sabit kapalı mahallerin hacimlerinin, (dd) Ambar eşikleri fazlalığının toplamına denir.
b) Net tonaj (Net Register tonnage): Bir geminin Gros tonajından, yaşama ve seyir yerleri, portuç, safra ve tatlı su tankları, tankerlerde pompa dairesi, donki ve kazan daireleri, yürütücü yerler ve yelken mağazası gibi hacimler çıkartıldıktan sonra elde edilen tonaj değeridir. Başka bir deyimle, geminin kazanç sağlamakta kullanılan kapalı yerlerinin hacmidir.
c) Dedveyt tonaj (Deadweight tonnage): Bir gemi yük, yolcu, personel, kumanya, yakıt ve tatlı su ile tam olarak yüklendiği zaman tuzlu suda yaz draft’ına kadar battığında, 2240 librelik ton olarak taşıdığıağırlıktır. Bu tonajın önemi, gemi ağırlık olarak taşıyabileceği yüklerin konulmasında ortaya çıkar. Armatörler gemilerine mümkün olduğu kadar fazla yüklemek isterler. Buna olanak hazırlamak için gemiye yolculuğuna yetecek kadar yakıt ve tatlı su alırlar. Geminin tuzlu suda ve tatlı suda ne kadar batacağınıanlamak için Dedveyt ölçeğine (Deadweight scale) bakılır. Bu tabloda ortalama draft ile (mean Draught) girilerek geminin dedveyti bulunur. ¹Resim: Bir geminin yararlandığı çeşitli hizmetler karşılığıresmi makamlara ödemek zorunda olduğu para, liman hizmetleri resmi gibi.
d) Deplasman tonaj (Displacement tonnage): Bir geminin belirli bir durumda yüzerken taşırmışolduğu suyun miktarıdır. Bu değer ton olarak veya m3 olarak ifade edilir. Ton olarak geminin ve içindekilerinin ağırlığıdır. Metreküp olarak ise, geminin su hattının aşağısında kalan bölümünün hacmini ifade eder.
e) Boş deplasman (Light Displacement veya Light Weight): Tekne, makine, donanımlar, yedek parçalar ve tüm bağlıcihazlar, stimli gemi ise çalışması için gerekli olan kazan suyu ağırlıklarının toplamıdır. Boş deplasman tonajı ağırlık olarak ifade edilir ve Stabilite hesaplarında boş geminin momentinin bulunmasında kullanılır.
Bir geminin Yüklü deplasman tonajıgemi teknesi ile yükünün gerçek ağırlığı demektir. Geminin Yüklü deplasman tonajı ile boş deplasman tonajı arasındaki fark, bu teknenin alabileceği yükün tanımı ile Dedveyt tonajının bir ifadesi olur. Gros tonajı kısa ve öz olarak bulmak için, geminin tüm kapalı hacminin kübik feet olarak (cu. ft) değerinin 100 sayısına bölmek yeter. Net tonajı bulmak için de, yüke ayrılan tüm kapalı yerlerin kübik feet olarak değerini 100’e bölmekle bulabiliriz.
Geminin deplasman tonajının ticari bir kullanımı yoktur. Tankerlerin boyutları genellikle Dedveyt (DWT) tonaj ile ifade edilir. Örneğin 250.000 Dwt. luk tanker demek, geminin 250.000 ton ağırlıkta yük, kendi yakacağıve kumanya taşıyabileceğini gösterir. Bununla beraber akaryakıt taşımasında ağırlık ifade etmek bazen doğru olmayabilir, özellikle yükleme limanı ile boşaltma limanı arasında 10 derecelik bir ısıfarkı varsa. Uzun yıllar boyunca gemilerin vergi ve resimlerinin alınmasında Gros ve Net tonajlar bir ölçüm basamağı sayılmıştır. Halen de, liman resimleri, kanal geçişleri veya kılavuz ücreti bunlara göre alınmaktadır. Bununla birlikte, kapalı hacimlerin ölçümlerinde yapılan ayarlamalar her yerde kabul edilmemekte, örneğin Süveyş kanalı geçiş vergisi alınırken geminin ölçüm belgesinde ayrıca belirtilen Gros tonajı kullanılmaktadır.
Tonaj ölçümlerinde kullanılan sistem:
Bir geminin Gros tonajı, devamlı güvertesinin altında kalan tüm kapalı hacmin ölçümüdür. Bu devamlı güverteye Tonaj güvertesi (tonnage Deck) denir. Bu hacim ölçümüne, ayrı tutulan yerler dışında güverte üstünde devamlı kapalı tutulan yerlerin toplamı ayrıca ilave edilir. Ayrı tutulan kapalıyerlere örnek, eğer sadece balast suyu almak için kullanılıyorsa dabıl botum (D.B). tankları ve üst güverte üzerindeki personel kamara ve salonlarıdır.
Net tonaj, Gros tonajdan bazı yerlerin hacmi çıkartıldıktan sonra bulunur. Bu düşülen hacimlere örnek, makine dairesi, personel mahalleri, harita odası, telsiz kamarası vb. dir.
Eğer bir gemi sahibi devamlı üst güvertesinin üzerinde bir Barınak güverte (shelter Deck) yaptırır ve üzerinde küçük bir tonaj açıklığı (tonnage opening) (tonaj kuyusu) bırakırsa, üst güverte ile barınak güverte arasındaki hacim Gros tonaja ilave edilemez. Böyle bir gemi hacim olarak büyük ağırlık olarak küçük yüklerin taşınmasında kullanılır. Daha az vergi ve resim ödemek için uygulanmakta olan bu tip gemilere de Gros tonaj esas alındığından, dünya üzerinde uygulanan gemi yapım tonajları GRT 299, GRT 499 ve GRT 1599 sınırları içinde ayarlanır. Örneğin GRT 499 bir gemi kılavuz almadan limana girebilir. GRT 1599 veya daha aşağısı bir gemi telsiz memuru bulundurmadan sefere çıkabilir.
Yeni IMCO kurallarına göre Barınak güverteli bir gemi iki Gros ve iki Net tonaj ölçümü bulunduracak, eğer yükleme sonunda bordadaki Tonaj markası (tonnage mark) suyun altında kalırsa, büyük Gros ve net tonajı kullanacaktır.
Tonajlar arasındaki orantı:
Bir geminin Gros,net ve Dedveyt tonları arasında yaklaşık bir oran bulunur.Tipik bir ticaret gemisi için bu oranlar şöyledir: Net tonaj 1 birim ise, Gros tonaj 1 1/2 birim, Dedveyt tonaj 2 veya 2 1/2 birimdir. Tonajlar arasındaki bu oran çeşitli tip gemiler için aşağıda gösterilmiştir.
IMCO: Uluslararası Denizcilik Danışma örgütü.
Karışık yük
Tonajlar Gemisi Konteyner Dökmeci Tanker Tanker
Net 5.000 8.000 25.000 73.000 7.500
Gross 7.500 15.600 36.000 85.000 13.000
Deadweight 12.500 17.000 54.000 190.000 20.000
Deplasman 18.000 23.000 72.000 220.000 27.000
Yukarıda açıklanan tonajlar ölçümlerinden ayrı olarak geminin Dökme yük kapasitesi (Grain) ve Balya yük kapasitesi (Bale) olmak üzere iki ayrı yükleme ölçüsü bulunur .Dökme yük kapasitesi, geminin tüm hacmini dolduracak örneğin tahıl gibi yükler için hesaplanır. Balya kapasite ise, ambar içindeki yapısal özelliklerden dolayı ambarı tam dolduramayan örneğin balya, çuval, palet yükler içindir. Geminin dökme yük kapasitesi balya kapasitesinden genel olarak % 7-L 0 kadar daha büyüktür.
Bir geminin belirli bir yükten kaç ton yükleyeceğini bulmak için, yükün Stovaç faktörü ile kapasitesini bölmek gerekir. Örneğin Balya kapasitesi 180.000 cu.ft olan bir gemi Stovaç faktörü 55 olan çuvallı un yükünden kaç ton yükleyebilir? 180.000 / 55 = 3.272 ton bulunur.
Yükleme tonu :
Long ton = 2240 pound , Short ton =2000 pound ve metrik ton = 1000 kg.dır. Konşimento tonu (Bill of lading ton), yüklemeden kazanılacak navlunu belirleyen ağırlıktır . Eğer yükün 1 tonluk bölümü 40 cu.ft. den (veya 1 m3 .den) daha büyük ise navlun ölçümü ağırlık yerine hacim üzerinden hesaplanır. Eğer navlun 25 usd ise ve yükün 1 tonu 1.4 m3 geliyorsa, 25 usd rakamıyükün hacim olarak ölçülen rakamı ile çarpılır. Örneğin, 1000 ton fakat 1400 m3 gelmişse, taşıma için 1400×25 = 35.000 usd alınır. Konşimento tonu 9.802 olan tipik bir layner gemisi gerçekte 3.857 ton veya 2.240 pound yüklüdür.
