Gazlarla Oynamak ‘’Nitroks ve Trimiks’‘
Uç noktalarda dalış yapmak durumunda olan sanayi dalgıçları, askeri dalgıçlar ile keşif amaçlıderin ve uzun dalışlar yapmakta olan mağara dalgıçları, N2’nin ve O2’nin sebep olduğu sorunlarıaşmanın yolunu gazlarla oynamakta bulmuşlardır. Bu oyun sadece bu tarz dalanları değil, yakın zamanlarda rekreasyon dalgıçları da ilgilendirir bir hale gelmiştir.

Gazlarla oynamakta temel prensip, narkotik etkisi olan N2’nin ve/veya zehirli etkisi olan O2’nin solunan gazdaki oranını düşürerek etkisini azaltmaktır. Bilinen en eski kayıtlarda, 1919 senesinde Elihu Thompson adında bir bilim adamının N2’nin narkotik etkisini azaltmak için havayı başka gazlarla seyreltme fikrini ortaya atmasıyla karışım gaz dalışlarının başladığını görüyoruz. Thomas Edison’la ortaklığı da bulunan Thompson, yaklaşık 700 buluşun patentine sahip bir dahi olarak bilinmektedir. Helyum’un (He) solunabilir gaz karışımlarında N2’ye bir alternatif olabileceği fikri de ilk kez bu bilim adamından gelmiştir. Karışım gazlarla ilgili tarihsel bilgiyi bir sonraki bölümde bulabilirsiniz.

Gazlarla oynamanın ateşle oynamak kadar tehlikeli olduğu söylenemez. Ancak karışım oranlarının doğru tespit edilmesi ve gazların doğru şekilde tüplere doldurulması gerçekten hayati önem taşımaktadır. Sadece ileri seviyede teknik dalışlarda değil, rekreasyon dalışlarında da kullanılan nitroks gazları, içeriğindeki gaz oranlarıyla oynanmış karışımlardır ve karışımı ile dolumu özen gerektirir.

Karışım gazların en ilkeli sayılabilecek olan nitroks5, bazı kaynaklarda “Zenginleştirilmiş Hava Nitroks” (Enriched Air Nitrox, EAN) olarak geçmektedir. Nitroksda prensip, narkotik etkisi olan N2’nin oranını azaltarak yerine fazladan O2 koymaktır. Rekreasyon amaçlı ve 40 metreyi geçmeyecek olan dalışlarda nitroks kullanımı dâhiyane bir fikirdir ve pek çok olumlu etkisi vardır.

N2 oranının azalması hem narkotik etkiyi azaltmakta hem de vücutta çözülen N2 miktarı da azaldığından basınçatım (dekompresyon) gerekmeden yapılacak dalışların dip zamanlarınıartırmaktadır. Bunlara ek olarak yüksek oranda O2 solunması dalgıçtaki yorgunluk ve bitkinlik gibi dalış sonrasında gelişen belirtileri azaltırken, dinçleştirici bir etkisi vardır. Nitroks, rekreasyon amaçlı dalışlarda ana gaz olarak kullanıldığı gibi, yüksek O2 oranları sayesinde basınçatım sürelerini kısaltmasından dolayı teknik ve karışım gazlarla yapılan dalışlarda evre gazı(stage gas) ya da basınçatım gazı olarak da kullanılmaktadır.

Günümüzde nitroks kullanımı gittikçe yaygınlaşmaktadır. %22’den %40’a kadar O2 karışımlarıyla hazırlanan nitroks gazları rekreasyon amaçlı dalışlarda kullanılmaktadır. Daha yüksek O2 oranlarına sahip nitrokslar (örneğin Nitroks50 vb.) evre gazı ya da basınçatım amaçlı olarak kullanılmaktadır. En çok kullanılan nitroks tipleri EAN32 ve EAN36’dır ve piyasada sırasıyla Nitroks I ve Nitroks II olarak da anılmaktadır.

Nitroksun dezavantajları, şu an için standart dalış gazı olmamasından dolayı fazladan eğitim gerektirmesi, kullanılan regülatör ve kompresör gibi araçların yüksek O2 seviyelerinde sorun yaratmaması açısından yağlardan arındırılması gerekliliği ve dolumunun havaya oranla daha pahalı olması olarak sıralanabilir. Yurt dışında bazı ülkelerde rekreasyon dalışlarında artık hava tamamen terkedilmiş ve yerini standart olarak nitroksa bırakmıştır.

Nitroksa göre çok daha karmaşık özelliklere sahip birçok karışım gaz vardır. Bunlardan ilerde yeri geldikçe bahsedilecektir. Ancak bu makalenin esas konusu olan trimiksi burada biraz tanıtmanın zamanı gelmiştir.

Trimiks, adının da ifade ettiği gibi, “üçlü (tri-) karışım (miks)” anlamına gelir ve içerisinde üç farklıgaz bileşeninin bulunduğu bir gaz karışımıdır.

Trimiks kavramı ile karşımıza yeni bir aktör daha çıkmaktadır: Helyum (He) gazı zehirli olmayan, renksiz, kokusuz, tatsız, hafif, yanmayan ve N2 gibi atıl bir gazdır. Bunlara ek olarak He, O2 gibi kullanılan bir gaz olmadığı için N2 gibi tamamlayıcıdır ve solunabilir. He’nin narkotik etkisi (ya da narkotik endeksi) N2’a göre yok denebilecek kadar azdır. N2’nin narkotik endeksi 1 olarak kabul edilirse He’ninki 0,23’tür. Bu değer çoğu zaman hesaplarda dikkate alınmayacak kadar düşük kabul edilir. Bunlara ek olarak N2’ye göre çok daha hafif bir gaz olmasından dolayı, ileri derinliklerde ve basınç altında soluması daha kolay olmaktadır. Birkaç başa çıkılabilir yan etkisi dışında, WKPP projesinin lideri ve idarecisi, DIR ekolünün savunucusu efsanevi mağara dalgıcıGeorge Irvine tarafından da ifade edildiği gibi, “Helyum bizim (dalgıcın) dostumuzdur!”

İlerde detaylı olarak bahsedilecek olsa da burada özet olarak dezavantajlarına da yer vermemiz doğru olacaktır:

He, ısıyı havaya göre 5 kat daha hızlı iletir. Bu yüzden He kullanımında dalgıçlar daha çabuk üşürler ve özellikle de kuru elbiselerin içine He’li karışımlar basılmasından kaçınılır. Bu amaçla Argon (Ar) gazı kuru elbiselerde yaygın olarak kullanılmaktadır.

He daha az yoğun bir gaz olduğu için, dokularda çözünmesi ve atılması daha hızlı olur. Bundan dolayı kısa süreli dalışlarda daha uzun basınçatım süreleri gerektirmesine rağmen uzun dalışlarda havaya göre daha az basınçatım süresi gerektirerek bu olumsuz yönünü telafi edebilmektedir. Özellikle basınçatım gazı olarak Nitroks50 ya da %100 O2 (saf O2) kullanılması durumunda He’nin dokulardan atılması inanılmaz hızlanmakta ve basınçatım sürelerini en aza indirmektedir.

130 m (~430 feet) derinlikten sonra yüksek oranlarda He solunması, dalgıçta Yüksek Basınç Sinirsel Sendromu (YBSS; High Pressure Neurological Syndrome, HPNS)